در بخشی از فیلم انجمن شاعران مرده جان کیتینگ، معلم ادبیات مدرسه سخت‌گیر ولتون، سوت‌زنان در کلاس قدم می‌زند و به سوی در می‌رود. دانشآموزان معلم تازه‌وارد را با تعجب، نگاه می‌کنند اما او بی‌توجه، از کلاس خارج می‌شود و با جمله «بیاید دیگه» دانشآموزان را به همراهی تا تالار افتخارات مدرسه فرامی‌خواند. عکس‌ها، جام‌های قهرمانی، توپ‌های کهنه و پوسته پوسته شده راگبی و…داخل ویترین‌ها به نمایش درآمده‌اند: بخشی از تاریخ مدرسه. در تالار، دانشآموزان کتابشان را برای خواندن شعری باز می‌کنند:
غنچه‌های گل سرخ را که کنون می‌توانی برچین
اما باز هم زمان سال‌خورده در گذر است
و همین گلی که امروز می‌خندد
فردا خواهد مرد
حالا نوبت آن است که تاریخ و ادبیات با هم گره بخورند. معلم از مفهوم شعر می‌پرسد و از دانش‌آموزانش می‌خواهد با دقت به عکس‌ها و چهره‌های پر امید دانشآموزان سال‌های قبل، نگاه کنند و فراموش نکنند تا دم را غنیمت شمارند و زندگی‌شان را خارقالعاده کنند. آرشیو یک مدرسه می‌تواند همان‌طور که آن ماری شویرتلیش[۱] در مقدمه کتاب نگهداری اسناد به آن اشاره کرده است پلی باشد تا دانشآموزان به واسطه آن در زمان و مکان سیر کنند و آینده را در حال بازسازی کنند.
من، شهرزاد مقصودی‌نسب، دانش‌آموخته رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و یک معلم کتابخوانی هستم. روزهای آخر اردیبهشت ماه، دانشآموزان مدرسه‌ای که در آنجا مشغول فعالیت هستم نمایشگاهی از تولیدات فرهنگی و پژوهشی خود به صورت مجازی و حضوری برپاکردند. بچه‌های کلاس کتابخوانی یک بازی با عنوان کتاب‌باز طراحی کردند. برای کتاب‌هایی که خواندیم معرفی‌های جذاب و خلاقانه در قالب ویدیوکست تولید کردند. کتاب‌هایی را برای خواندن در روزهای بی‌حوصلگی و شب‌های امتحان معرفی کردند. دغدغه‌هایشان را در مورد قیمت بالای کتاب‌ها مطرح کردند. گروهی از بچه‌ها هم درباره چگونگی برگزاری کلاس و چالش‌های کتابخوانی‌مان محتوا آماده کردند. حالا من چگونه می‌توانم تجربه این سال تحصیلی و آنچه را در یک کلاس کتابخوانی انجام دادیم یدبه شما نشان دهم؟ اگر پژوهشگری بخواهد وضعیت کتابخوانی در مدارس را بررسی کند چگونه می‌تواند به فعالیت‌های کلاس ما دسترسی پیدا کند؟ دانشآموزان سال‌های قبل، چطور می‌توانند برنامه‌های امسال کلاس کتابخوانی را دنبال کنند؟ سال‌های آینده این اطلاعات چگونه در دسترس خواهد بود؟
حفظ فرهنگ و تاریخ یک مدرسه اهمیت دارد و شایسته نگهداری است. هر مدرسه به آرشیوی نیاز دارد تا مواردی چون سوابق، لباس‌های فرم دانشآموزان، عکس‌ها، نقشه‌های ساختمان مدرسه، فیلم‌ها، مبلمان و نیمکت‌های مدرسه در طی زمان، در آن موجود باشد. این موارد از نظر فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، حقوقی و آموزشی مهم هستند. شما به خاطر دارید لباس فرمی که در کلاس اول پوشیده‌اید چگونه طراحی شده بود؟ در کارنامه دوره دبستانتان چه اطلاعاتی و چگونه درج شده بود؟ به نظرتان امروزه، لباس فرم دانشآموزان در مدرسه‌ای که شما محصلش بودید، چه تغییراتی کرده است؟ اثری از میز و نیمکت‌های زمان تحصیل شما باقی مانده؟ نقشه مدرسه تغییر کرده؟ دانشآموزان عکسی از شما در آرشیو مدرسه پیدا خواهند کرد؟
البته اگر در دوران مدرسه همکلاسی جک گانتوس (نویسنده ادبیات کودک و نوجوان) بودیم، شاید تمایلی نداشتیم تا عکس‌ها، نقشه‌ها، لباس‌ها و اسناد سال‌های گذشته را نگاهی بیندازیم! چرا؟ چون ساختمان مدرسه ما در گذشته، به یک زندان تعلق داشته است! جک گانتوس در کتاب خاطراتش با عنوان حفره درباره یادداشت‌های باقی مانده از زندانیان روی بعضی دیوارها نوشته است و البته شاید، همین اسناد دیوارنگاشت در مدرسه، سرنوشتش را جوری تغییر داد تا مجبور شود دورانی در زندانی سپری‌کند. اما تاریخ همه مدرسه‌ها چنین نیست!
نایجل پائول[۲] و نائومی هیمن[۳] معلم‌کتابدارن مدرسه گرفتون جنوبی[۴] هستند. آنها به مناسبت جشن صدمین سالگرد تأسیس مدرسه با کمک کارکنان فعلی و سابق، والدین و داوطلبان و در طول ماه‌ها برنامه‌ریزی و آماده‌سازی آرشیوی از مدرسه در کتابخانه به نمایش گذاشتند. انتخاب کتابخانه برای نمایش آرشیو مدرسه بسیار هوشمندانه بود زیرا در این مکان همیشه، همه اعضای مدرسه برای آموزش، پژوهش، کسب اطلاعات، نوآوری، تفریح و سرگرمی جمع می‌شوند. کتابخانه فضایی پویا و دلپذیر برای همگان است. نایجل و نائومی این تجربه را در شماره ۱۰۷ نشریه پیوندها[۵] (سال ۲۰۱۸) منتشر کرده‌اند. در روز جشن، مهمانان بسیاری، درکتابخانه گرد هم آمده بودند و خاطرات دوران مدرسه را با دوستان و معلمان مرور می‌کردند. آنها در میان عکس‌ها، یادگاری‌ها و اشیا مدرسه در طول زمان، قدم می‌زدند. بازدیدکنندگان از مرور: عکس‌های قدیمی، لباس‌های مدرسه در دهه ۱۹۵۰، آثار هنری که در یک کتاب تدوین شده بودند، جداول زمانی رویدادهای نصب شده روی دیوارهای کتابخانه، منابع آموزشی قدیمی و کتاب‌های دانشآموزان لذت بردند.
آرشیو مدرسه گرفتون جنوبی، عکس از: نایجل پائول و نائومی هیمن
نایجل و نائومی پیشنهاد می‌کنند کتابداران با توجه به دانش و مهارت‌هایشان، مسؤلیت آرشیو مدارس را بپذیرند و با آرشیوها، موزه‌ها و کتابخانه‌های محلی و منطقه‌ای در ارتباط باشند. در کشور ما نیز ظاهراً، طرح‌هایی از جمله طرح ملی آرشیو مدرسه با هدف آشنایی دانشآموزان با مفهوم آرشیو و اسناد تاریخی در حال اجرا است[۶]. طی تفاهم‌نامه آرشیو ملی ایران با آموزش و پرورش تهران بزرگ، در سال اول، این طرح در بزرگترین منطقه جمعیتی دانشآموزان ایران یعنی در آموزش و پرورش منطقه ۴ تهران با بالغ بر ۱۳۰ هزار دانش‌آموز، اجرا شده است. گزارش‌های دیگری، از اجرای این طرح و نتایج آن در دست نیست. این مورد می‌تواند اهمیت دسترس‌پذیری اسناد و گزارش‌های مربوط به آرشیو مدارس را بهتر نمایان کند. منابع و اسناد آرشیوی برای فرصت‌های آموزشی استفاده می‌شوند.
همان‌طور که پیشتر اشاره شد، محتواهای آموزشی و فعالیت‌های دانشآموزان بخشی از آرشیو یک مدرسه است. نگهداری از این موارد برای بهره‌گیری در آینده یک مسؤلیت مهم برای کتابداران و آرشیویست‌ها است. در دوران همه‌گیری بیماری کرونا و به دنبال آن آموزش از راه دور، محتواهای دیجیتال متعدد و گوناگونی در مدارس تولید شد. نکته مهم نقش دانشآموزان در تولید این گونه از محتواها است. نتایج نظرسنجی از معلمان در بسیاری از کشورها نشان می‌دهد آنها از پیش از توقف آموزش حضوری، به استفاده از محتواهای دیجیتال و پلتفرم‌های برخط روی آورده بودند اما در کشور ما کمتر به تولید و استفاده از محتواهای دیجیتال توجه شده بود. محتواهای برخط آماده نیز به دلیل زبان غیرفارسی و تفاوت‌های فرهنگی کمتر قابل استفاده بودند. در حال حاضر شرایط متفاوت شده است و این ضرورت در آموزش و پروش نیز ایجاد شده تا زیرساخت‌های مناسب برای دسترس‌پذیری گسترده محتواهای دیجیتالی فراهم شود. آرشیویست‌ها در این دوره نیز نقش مهمی در حفظ اسناد و محتوای آموزشی خواهند داشت. وبلاگ یا وب‌گاه کتابخانه می‌تواند درگاهی مناسب برای ارائه محتواهای دیجیتال باشد.
منابع:
پدرسون، آن. (۱۳۸۰). نگهداری اسناد. ترجمه رضا مهاجر. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
گانتوس، جک. (۱۳۹۷). حفره. تهران: اطراف.
Paull, Nigel. Heman, Naomi. (2018). “preserving the past: becoming the archivist in the school library”. Connection. ۱۰۷. P12.موز‌آمم
[۱] Anne-Marie Schwirtlich
[۲] Nigel Puall
[۳] Naomi Heyman
[۴] South Grafton public school
[۵] connections
